Dzisiaj mamy przyjemność zaprezentować wywiad, który przeprowadziłyśmy z dr Mateuszem Grzesiakiem - psychologiem, wykładowcą akademickim oraz autorem poradników poświęconych samorozwojowi oraz pokonywaniu problemów. Rozmawialiśmy nie tylko o nowej książce „Pewność siebie. Jak być asertywnym, pokonać lęk i sięgnąć po swoje”, której premiera odbyła się 25 listopada, ale i o przyczynach trwania w toksycznych związkach, kompleksach, braku pokory, wewnętrznym krytyku, lenistwie, jak również o godności, szacunku i motywacji do bycia kochającym siebie człowiekiem.
 
Psychologia przy kawie: Panie Mateuszu, parę dni temu światło dziennie ujrzała Pana najnowsza książka pt.: „Pewność siebie. Jak być asertywnym, pokonać lęk i sięgnąć po swoje.” Przez wiele osób jest Pan postrzegany jako człowiek sukcesu. Czy źródłem tego sukcesu była i jest Pana pewność siebie?

Dr Mateusz Grzesiak: Dziękuję. Pewność siebie jest jednym z czynników wpływających na sukces zawodowy i szczęście osobiste. Uważam, że głównym jest wiedza i kompetencje zarówno twarde, jak i społeczne.

Ppk: Komu zawdzięcza Pan swoją pewność siebie?

Dr MG: Pewność siebie jest wypracowaną umiejętnością, więc z tego względu zawdzięczam ją sobie, ale na to „sobie” składa się wychowanie rodziców, edukacja szkolna, kultura, w której przyszło nam się rozwijać, poziom świadomości i kompetencji.

Ppk: We wstępie Pana najnowszej książki możemy przeczytać: „Jeśli chcesz zrozumieć, czym pewność siebie naprawdę jest, jak działa, jak ją budować, to masz w rękach przepis, który Cię tego nauczy.”* Wychodzi Pan naprzeciw ludziom, szczególnie tym, którzy nie wiedzą którędy prowadzi droga do sukcesu, którzy czasami kręcą się przez wiele lat w kółko, nie mają sposobu na życie, nie wiedzą jak postępować i co robić, aby osiągnąć to, czego, jak twierdzą, pragną. Można by sądzić, że Pana książka zostanie przyjęta z wielkim entuzjazmem. Ale życie pokazuje, że nie zawsze tak jest. Mateusz Grzesiak budzi różne emocje 😊 Czy taka postawa to przekora, czy brak pokory wielu Polaków? Nie wiem, jak coś zrobić, ale nie będę słuchał mądrzejszych, bardziej doświadczonych, bo oni mnie drażnią, irytują, bo porównując się z nimi, czuję wielki dyskomfort. Wolę więc skrytykować, zanegować, wyśmiać.

Dr MG: Mateusz Grzesiak jest człowiekiem, więc budzi i przeżywa wszystkie emocje, które wynikają z reakcji obserwatorów zupełnie niezależnych od niego. Ale tak naprawdę Mateusz Grzesiak jest znanym nielicznym - w porównaniu do jego marki osobistej. Po prostu - większość ludzi nie zna mnie, ale brand, o którym gdzieś słyszeli, który gdzieś widzieli. Ich zdanie więc dotyczy nie mnie, bo mnie nie znają, ale co najwyżej marki. Ważne jest, by umieć odróżnić te dwie kwestie.
Inna sprawa dotyczy Polaków i ich cech jako nacji - są nieufnymi indywidualistami, czasem z poczuciem gorszości w stosunku do innych narodów, klasowi, spolaryzowani pokoleniowo i poglądowo, homogeniczni. Negatywizm mamy we krwi, podobnie jak narzekanie. Ale takie podziały zawsze są niesprawiedliwe, a problemy świata dużo ważniejsze niż historie o Grzesiaku.

Ppk: Powiedział Pan, że „Sukces nie jest tajemniczy i dostępny dla wybranych. Za to jest bardzo pracochłonny i racjonalny.”* Czy obserwuje Pan, że wielu z nas woli drogę na skróty? Czy to wynika z wygody, lenistwa, czy może (choć brzmi to niedorzecznie) z lęku?

Dr MG: Tak, myślę że wielu ludzi nie rozumie koncepcji sukcesu jako wyniku strategicznej pracy. Nie umie planować, zarządzać ludźmi, kontrolować emocji, komunikować się odpowiednio - krótko mówiąc, nie posiada określonych kompetencji, które są potrzebne by sukces osiągnąć. A wtedy lenistwo, wygodnictwo i lęk przejmują dowodzenie.
​
Ppk: Dlaczego „ludzie pewni siebie zarabiają więcej, mają większe powodzenie i osiągają szybciej sukcesy”*?

Dr MG: To nie jest moje widzimisię. To wynik badań. Tak po prostu jest. Jako psycholog wiem, że zaspokojenie podstawowych potrzeb daje płaszczyznę do rozwoju, jest wręcz do niego niezbędne.

Ppk: Czy Pana zdaniem niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa może wpływać na opór człowieka przed podążaniem naprzód, czy może jednak -  hamować rozwój?

Dr MG: Tak, zdecydowanie. Jeśli ktoś się boi, nie myśli racjonalnie, nie analizuje, nie planuje kreatywnie, nie ma dostępu do wymaganych zasobów - przechodzi na działanie obronne. Potrzeby zaspokajać musimy, bo jesteśmy ludźmi.

Ppk: Czy brak poczucia bezpieczeństwa wpływa również na postawy, o których wspomina Pan w książce - negatywne postrzeganie rzeczywistości, krytykowanie siebie i innych, narzekanie? Czy może jest odwrotnie - takie postawy prowadzą do braku poczucia bezpieczeństwa?
​
Dr MG: I jedno i drugie. To, jak myślimy wpływa na nasze poczucie bezpieczeństwa, a z niego wypływają z kolei określone emocje i te prowadzą w tym zamkniętym kole do myśli odbierających to bezpieczeństwo. Dlatego musimy się z tego koła umieć wyrywać. 

Ppk: Uśmiechnęłam się, czytając w Pana książce: „Prawdziwa pewność siebie wymaga świetnego poznania siebie. Fałszywa nie wymaga niczego, poza wmówieniem sobie, że <<jestem zwycięzcą>>.”* Jak mało kto, z racji mojego zawodu, wiem jaki mamy z tym jako ludzie problem. Jak bardzo boimy się stanąć przed sobą w prawdzie. Poznanie siebie boli. Spotkanie się ze sobą twarzą w twarz, bez masek, bez gadżetów, ludzi, którymi próbujemy się dowartościować jest jednym z najtrudniejszych spotkań. Czy Pan - jako psycholog - ma podobne zdanie?

Dr MG: Tak, a jako terapeuta i pacjent terapeutyczny z wieloletnim stażem już szczególnie. Prawdziwe uczucia, traumy z przeszłości, nieprzerobione wspomnienia - w nich kryją się cząstki naszej zdefragmentowanej psyche i w nich znajdziemy też rozwiązania naszych bolączek.

Ppk: Część z nas wmawia sobie „jestem zwycięzcą”. Obserwując takie zachowanie, mam poczucie, że nie ma to nic wspólnego z  przekonaniem tych osób, że oni naprawdę tak się czują. Najprościej przecież dokonać zmiany naszego zachowania – to nie problem, by wyuczyć się pewnej regułki, którą będziemy powtarzali. Ale sztuką jest zmienić przekonanie o sobie, odnaleźć w sobie wartości, poczuć w sobie wiarę w siebie. To już nie jest takie proste. Wygłaszam więc slogan „jestem zwycięzcą”, a wewnętrznie siebie biczuję poprzez ciągłe krytyki, podcinanie skrzydeł, oskarżanie, pretensje do siebie. Z moich obserwacji wynika, że nie potrafimy siebie samych wspierać. Skąd się to bierze? Jakie błędy wychowawcze zostały popełnione? Co Pan - jako rodzic - robi, aby Pana córeczka lubiła siebie i była w przyszłości swoim przyjacielem, a nie wrogiem.

Dr MG: Bo takie slogany są puste i nie prowadzą do zmiany postaw, wymagającej trudnego procesu budowania nowych nawyków. Są komercyjne, powierzchowne, ale łatwe i chwytliwe. Każdy szuka przepisu na życie, a slogan łatwo chwyci.
Co do mojej córki, staram się zdrowo realizować jej podstawowe potrzeby: bezpieczeństwa, autoekspresji, poczucia własnej wartości, autonomii, przynależności i granic. Korzystam jako psycholog i pedagog z wiedzy i nauki, a także z własnych doświadczeń wyniesionych z pracy z ludźmi. I przede wszystkim uczę się jej i staram się minimalizować błędy.

Ppk: „Praca nad sobą, nad zmianą postrzegania siebie, nad zrozumieniem siebie jest niezwykle ciężka. Nie tylko psychicznie. Także fizycznie. Praca nad zmianą nawyków, szczególnie tych w myśleniu, praca nad zmianą swojego stosunku do własnych dialogów wewnętrznych jest czołganiem się pod górę, z której staczają się w naszą stronę ogromne głazy.”* Jak Pan jako psycholog pomimo tego przekonania, zmotywowałby ludzi do pracy nad sobą, pokazując im, że pomimo iż jest to ciężka praca, warto.

Dr MG: Te motywacje ci ludzie już mają, bo nie chcą cierpieć. Te toksyczne emocje i przejawy werbalnej autoagresji są destrukcyjne i same w sobie motywują do zmiany. Ta ścieżka nie jest dla każdego, jest wymagająca, ale zmiana jakości życia jest tak ogromna, że jak ktoś na nią już wejdzie, to jest gotowy pokonywać kolejne szczyty. Przedsiębiorcy, z którymi pracuję w ramach moich studiów MBA są żywym przykładem tego, jak taka ciężka praca się opłaca - życiowo i zawodowo.

Ppk: W swoje książce cytuje Pan Anthony’ego Hopkinsa, który powiedział: „kiedyś traktowałem ludzi życzliwie, dzisiaj z wzajemnością”. Jest to podejście sprzeczne z zasadą „zło dobrem zwyciężaj”. Czy w dzisiejszym brutalnym, pełnym agresji świecie ta zasada wzajemności jest sposobem na obronę samego siebie, na obronę granic naszej godności, szacunku, poczucia wartości.

Dr MG: Wzajemność ma granice, nie wyobrażam sobie bym na agresję odpowiadał agresją - poza przypadkiem fizycznego zagrożenia życia. Ale na pewno nie będę miły w sytuacji, która wymaga zahamowania czyichś na przykład obraźliwych zachowań. Ja patrzę na świat nie pod kątem ładnie brzmiących haseł, ale skuteczności - i w dobrym samarytaninie widzę też naiwne samopoświęcenie, które wcale nie jest dobre, ale szkodliwe. Życzliwość, dobroć, miłość to wyznaczniki uniwersalne ludzkiego postępowania, ale nie znaczy to, że chama nie można potraktować w sposób adekwatny do jego zachowań - nie zły, ale właśnie adekwatny. To nie zło, ale skuteczność.

Ppk: Według Mateusza Grzesiaka pewność siebie jest niezbędna do budowania zdrowych relacji. Czytając o tym, przypomniałam sobie o wielu związkach, w których kompleksy były powodem ich rozpadu. Czy zgodzi się Pan ze mną, że drugi człowiek nigdy nie będzie lekarstwem na nasze kompleksy?

Dr MG: Oczywiście, bo przede wszystkim nie będzie wtedy człowiekiem, ale nieudolnym panaceum służącym do wypełniania własnych braków albo prób uleczenia siebie. To tak nie działa, bo przez życiową podróż zmiany musimy przejść sami, nawet jeśli ktoś nam w niej towarzyszy. 

Ppk: Okazuje się, że nie tylko pewność siebie jest potrzebna do budowania zdrowej relacji i jej utrzymania, ale także do jej zakończenia. Z mojej perspektywy zawodowej widzę, że kobiety nie mające pewności siebie, nie są w stanie wydostać się z toksycznego związku, w którym przeżywają niekiedy piekło. Oczywiście warto tu wspomnieć, że czasami latami trwa koronkowa robota partnera mająca na celu upodlić kobietę, zdeprecjonować ją, pozbawić resztek poczucia wartości. W efekcie one boją się stanąć na własnych nogach i wyrwać z kręgu zła. Czy zgodzi się Pan ze mną, że w wielu związkach kobiety tracą pewność siebie i stąd strach przed życiem bez agresora, który je od siebie uzależnił? Wspomniałam o kobietach, ale przecież też mężczyźni bywają ofiarami takich sytuacji.

Dr MG: Do tanga trzeba dwojga - z jakiegoś względu ta kobieta przez lata znosiła określone zachowania i pewnie była świadoma ich negatywnego wpływu. Dlaczego pozostała więc w toksycznej relacji? Może była współuzależniona, miała syndrom matki Teresy, a może po prostu nie wiedziała i nie była w stanie nic z tym zrobić. Wydaje mi się zbyt dużym uproszczeniem, by stwierdzić że czarno na białym jedno jest złe, a drugie dobre - w związkach para wywiera na siebie obopólny wpływ i jest on znacznie bardziej skomplikowany. Myślę też, że większość z nas jest w dorosłym życiu w jakiejś mierze dziećmi, co szczególnie uwidacznia się w związkach.

Ppk: „Prawdziwa pewność siebie nie ogląda się na statusy i symbole. Ona wypływa z czegoś zupełnie innego”* - to Pana słowa. Moim zdaniem przypominamy czasem kolorowe wydmuszki, które są błyszczące, przykuwające uwagę, krzykliwe w swojej kolorystyce, ale puste w środku. Dlaczego nie potrafimy zrozumieć, na czym opiera się nasz brak pewności siebie? Dlaczego rzeczy materialne stają się naszą wizytówką? Dlaczego budowanie naszej pewności siebie przypomina budowanie domku z kart albo domu na piasku? Co powoduje, że całą naszą energię poświęcamy na zdobywanie rzeczy, które mają w sposób niewerbalny komunikować światu jacy jesteśmy wspaniali, bo mamy drogie samochody, luksusowe domy? Panie Mateuszu, dlaczego nie rozumiemy, że nasza energia, czas, pieniądze bardzo często inwestowane są nie w tym kierunku co trzeba? Co należałoby zrobić, aby zrozumieć, że ważniejsze jest to kim jesteśmy, a nie to, co posiadamy?

Dr MG: Bo żyjemy w epoce pustego kapitalizmu i neoliberalizmu, motywującego nas do budowania siebie w aspekcie materialnym. Uważam, że ludzkość jest na takim poziomie świadomości i jest to kwestia czasów.

Ppk: Kończąc rozmowę, przypomnę jeszcze jedną niezwykle ważną myśl płynącą z Pana książki: „Prawdziwa pewność siebie czerpie z głębokiego spokoju, bazującego na samoświadomości tego, kim jestem, co umiem, czego nie umiem i co jestem w stanie faktycznie dać innym.”* Zabieram ją ze sobą i chowam głęboko w sercu. Natomiast Panu dziękuję za rozmowę i życzę właśnie tego spokoju, by nie tylko mógł Pan wieść szczęśliwe życie i realizować swoje cele, ale również, by dzielił się Pan z nami nadal swoim doświadczeniem, wiedzą i cennymi radami.

Dr MG: Wszystkiego dobrego i pozdrawiam czytelników „Psychologii przy kawie”.
 
*Fragmenty i cytaty pochodzą z książki Mateusza Grzesiaka „Pewność siebie. Jak być asertywnym, pokonać lęk i sięgnąć po swoje.”, Wyd. Onepress – Sensus, Gliwice 2020
​

"Jeden uśmiech ma moc... Ukoić łzy. Ogrzać zimne serce. Poznać nowego przyjaciela. Zastąpić czułe przytulenie. Ukoić traumę. Upiększyć okaziciela. Ulżyć w troskach. Wspierać dobre uczynki. Rozjaśnić ponure dni. Pocieszyć zbolałą duszę. Nieść nadzieję samotnym. Nieść obietnicę opieki. Podnieść na duchu uciśnionych. Złagodzić niewidzialne rany. Zmniejszyć niedolę. Działać jak lekarstwo na cierpienie. Przyciągnąć przychylność aniołów. Spełnić ludzkie pragnienie bycia dostrzeżonym. Kto wie, może zmiana świata mogłaby okazać się aż tak prosta?"

Richelle E. Goodrich

Dzisiaj psycholog zapytał mnie o moje marzenia. I miałam z tym problem. Nie wiem, czego pragnę, jakie są moje potrzeby. Może to jest dziwne. Nie wiem… Jestem osobą czynu, stawiam sobie cele, podążam do nich, można powiedzieć, że jestem bardzo zorganizowana, potrafię radzić sobie świetnie w sytuacjach zadaniowych, przeszkody zamieniam w działania. Ale zdałam sobie sprawę, że moje dążenie naprzód nie jest wynikiem moich pragnień. Dzisiaj to do mnie dotarło. I czuję się z tym dziwnie. Nawet nie wiem, jak określić ten stan, te uczucia.

Pamiętam, że jako dziecko rodzice byli ze mnie dumni. Widziałam, że jestem powodem ich radości i dumy. Dostrzegałam podziw i zazdrość w oczach znajomych i rodziny. Śliczna, grzeczna dziewczynka, uczącą się wyśmienicie, osiągająca sukcesy na wielu płaszczyznach. Było to miłe. Przyczyniałam się do szczęścia osób, które były mi bliskie, które były całym moim światem. Wszystko, co wówczas robiłam, wykonywałam z myślą o tym, by ich nie zawieść. Wiedziałam, jak bardzo cieszą ich moje sukcesy. Nauczyłam się zaspokajać ich potrzeby, nawet nie zdając sobie do końca z tego sprawy.

Gdy dzisiaj spoglądam wstecz, dostrzegam, że byłam osobą lubianą w środowisku moich rówieśników. Dlaczego tak było? Trudno mi powiedzieć… Zastanawiam się, czy lubili mnie jako osobę, czy byłam ceniona, bo byłam dla innych dobra. Każdy mógł na mnie polegać, wiedział, że nie zawiodę, nie odmówię, nie wyśmieję.
​
Wchodząc w dorosłe życie, na płaszczyźnie zarówno zawodowej, jak i prywatnej, czymś zupełnie normalnym było dopasowywanie się do drugiego człowieka, nawet kosztem samej siebie. Tak, tak bym to z perspektywy czasu nazwała. Zawsze robiłam wszystko, by innym było ze mną dobrze. A o sobie i swoich potrzebach nawet nie myślałam. Zagłuszałam wewnętrzny głos, który być może chciał przypomnieć o tym, że ja też jestem ważna. Ja czerpałam, a może tak mi się wydawało, szczęście ze sprawiania radości innym. Byłam mistrzynią w odgadywaniu potrzeb, pragnień i oczekiwań moich sympatii, ale także przełożonych i współpracowników.
 
Dzisiaj do mnie dotarło, że myśląc o innych, zapomniałam o sobie. Nie wiem jeszcze dlaczego. Czy tak bardzo zależało mi na akceptacji? Czy w domu rodzinnym nauczono mnie tego, ze sprawianie radości daje tyle satysfakcji? A może sama nie wiem, czego chcę, bo nigdy nie dałam sobie przyzwolenia na pomyślenie o sobie. Po wyjściu od psychologa kupiłam książkę, w której znalazłam słowa, pod którymi najprawdopodobniej wkrótce się podpiszę: „Prawda jest jednak taka, że podobnie jak wiele innych kobiet dopiero stopniowo uwalniam się od nawyku zadowalania wszystkich dookoła. Ciągle jeszcze pracuję nad tym, aby iść przez życie swoją drogą, nie przejmując się opiniami innych ludzi. Wiele jest w moim życiu takich dziedzin, w których muszę się bardzo pilnować, żeby dochowywać wierności swoim wartościom i nie przejmować się tym, co sobie w związku z tym pomyślą inni. Nic nie daje człowiekowi takiego poczucia wolności i siły, jak myśl, że można czegoś chcieć od życia, nawet jeśli nikt inny tego nie rozumie.”* Zdałam sobie sprawę, że te słowa są mi tak bardzo bliskie. I wiem, że jest to początek mojej drogi do poznawania najbliższej sobie osoby, którą jestem. 

​W książce „Dziewczyno, przestań ciągle przepraszać!” jej autorka kieruje swoje słowa do każdej z nas, uświadamiając nam - kobietom żyjącym często po to, by zaspokajać potrzeby naszego otoczenia, a nie własne - że podróż do odkrycia samej siebie rozpoczyna się dopiero z chwilą przyjęcia do wiadomości, że nigdy i przed nikim nie musimy się tłumaczyć ze swoich marzeń. Rachel Hillis napisała: „Nauczyłyśmy się zabiegać o uwagę, która w przypadku dziecka jest równoznaczna z miłością. Warto podkreślić, że wiele osób idzie potem przez życie w przekonaniu, że człowiek może się czuć kochany tylko wtedy, gdy inni zwracają na niego uwagę. Stąd bierze się fenomen mediów społecznościowych.”

Wiele z nas patrzy na siebie oczami drugiego człowieka, przegląda się w oczach innych, oni stają się zwierciadłem, w którym możemy dostrzec akceptację, podziw, zrozumienie, a czasem złość, niechęć, zazdrość. „Czy zastanawiałaś się kiedyś nad tym, w jak dużym stopniu twoje obecne życie kształtuje się pod wpływem twoich własnych wyborów, a na ile stanowi odzwierciedlenie cudzych oczekiwań? Każda z nas ma swoje nadzieje i pragnienia, swoje cele i marzenia. Bywają one subtelne (<<Chcę pisać wiersze>>) i bardzo ambitne (<<Chcę zbudować firmę, która będzie warta wiele milionów dolarów>>), ale wszystkie są twoje i są ważne – dlatego, że ty jesteś ważna. Masz prawo pragnąć czegoś tylko dlatego, że cię to uszczęśliwi. Nie potrzebujesz niczyjej zgody, a już na pewno nie powinno być tak, że tylko ktoś inny może ci otworzyć drogę do osiągnięcia twojego celu. Niestety, wiele kobiet boi się, że inni ludzie mogą nie zaakceptować celów, które one same sobie wyznaczyły. Zamiast więc realizować te marzenia, pozwalają im umrzeć. Niektóre próbują je spełniać potajemnie, czasem zmagając się przy tym z poczuciem, że zawodzą bliskich, ponieważ robią coś dla siebie, a nie dla wszystkich dookoła. Takie kobiety żyją w poczuciu winy, wstydu i strachu. Pytanie <<A gdyby tak…?>> tli się płomyczkiem w ich sercu, za to w ich głowach rozbrzmiewa cała litania wyrzutów sumienia. A co jeśli mi się nie uda? A co jeśli ludzie będą się ze mnie śmiali? A co jeśli tylko zmarnuję czas? A co jeśli będą na mnie źli? A co jeśli zaczną mi zarzucać zachłanność? Co będzie, jeśli bezowocnie zmarnuję czas, który mogłabym spędzić z rodziną?”*

Masz podobne wyrzuty sumienia? Pragnienia innych stawiasz ponad swoje? Może już czas, by pomyśleć o sobie. W książce „Dziewczyno, przestań ciągle przepraszać!”, którą gorąco Wam polecam nie tylko jako lekturę dla Was, ale także jako książkę, którą możecie sprezentować Waszym przyjaciółkom, są słowa, które warto, abyście powtarzały sobie każdego dnia: „Życie to nie bajka, więc – kimkolwiek jesteś i cokolwiek robisz – czasem bywa ciężko. Prawdziwe życie potrafi dać w kość i wysysać z nas energię niezbędną do urzeczywistniania naszych celów. Nie możesz jednak rezygnować z nadziei, marzeń i celów. Wszystko, co zamyśliłaś sobie dla siebie i na swoje życie, jest możliwe. Czasami będzie ci szło świetnie, a niekiedy jak po grudzie, ale nigdy się nie poddawaj. Nie masz wpływu na zewnętrzne okoliczności, w których przyszło ci żyć. Tylko od ciebie zależy, jak się będziesz zachowywać w danych okolicznościach.”* Powodzenia Kochane!
 
* Fragmenty pochodzą z książki R. Hollis "Dziewczyno, przestań przepraszać!",  Wydawnictwo  Larum, 2020

Kaja tkwi od lat w toksycznym związku. Ciągle wierzy, że dzięki jej oddaniu i miłości Grzegorz się zmieni. Zapomniała już dawno o swoich potrzebach, na wszystko się zgadza, przymyka oczy na kłamstwa i upokorzenia i karmi się nielicznymi chwilami szczęścia. Natomiast na co dzień jest ofiarą przemocy.

Dziewięć lat na tym samym stanowisku w tej samej firmie spowodowało, że Czarek zaczął się dusić. Monotonia pracy sprawiła, że wpadał w rutynę, wypala się i ma wszystkiego dość. Ale nie potrafi podjąć decyzji o zmianie.

Lena kocha rywalizację. Uwielbia ścigać się z innymi i z samą sobą. Wciąż stawia sobie poprzeczkę coraz wyżej i wyżej. Tym razem wiedziała, że nie da rady. Zdawała sobie sprawę, że konkurencja jest duża, a ona ze względu na problemy zdrowotne nie miała możliwości, by dać z siebie w ostatnim czasie wszystko. Pojechała, bo trener nalegał. Ale była przekonana, że te zawody zakończą się porażką. I tak się stało.
 
Kaja, podobnie jak wiele osób płci pięknej, nie potrafiła wydostać się z toksycznego związku. W Polsce aż cztery miliony kobiet pada ofiarą przemocy ze strony swojego partnera. „Większość z nich nie odchodzi i tkwi w relacji z krzywdzącym mężczyzną. (…) One się boją. Boją się odejść, ponieważ sądzą, że bez mężczyzny będzie im jeszcze gorzej, że same sobie nie poradzą.”* Brak pewności siebie jest jedną z głównych przyczyn, dla których nie są w stanie zakończyć związku.

Dlaczego Czarek tkwił w miejscu, w którym już dawno się wypalił, które hamowało jego rozwój? Jak wiemy, „do podjęcia decyzji o opuszczeniu pracy i daniu sobie szansy na szukanie kolejnego zajęcia, potrzeba pewności siebie, bo ona daje poczucie bezpieczeństwa i wiarę w to, że nie tylko znajdziemy następną pracę, ale i w to, że będzie ona ciekawsza, pozwoli nam się spełnić, więcej zarobić, rozwijać się zawodowo itd.”* Czarek obawiał się zmiany, ponieważ bał się nowych wyzwań, obawiał się, że w nowym miejscu może sobie nie poradzić.
​
Czy Lena pomimo przeszkód losu miała szansę na wygraną? Czy jej nastawienie mogło mieć wpływ na porażkę, która stałą się jej udziałem? Jak wiemy, jeśli człowiek „jest niepewny siebie, czuje się skonfundowany i obawia się przyszłości, umysł zaserwuje mu wyobrażenie porażki. Szansa na to, że sportowiec pojedzie na zawody, zmaleje. A jeśli nawet się na nie wybierze i przystąpi do rywalizacji, to towarzyszące negatywnym projekcjom wyobraźni dialogi wewnętrzne osłabią go i przepowiednia się spełni - sportowiec przegra.”* Być może inne nastawienie Leny spowodowałoby, że podjęłaby równą walkę ze swoimi rywalkami. 

Kaja, Czarek i Lena stali się ofiarami swoich sabotażystów, czyli zasobów, które utrudniają osiągnięcie celu. To głosy wewnętrznych krytyków, które mówią „Nie uda się”, „Jesteś głupia”, „Nie dasz rady”, „Nie powinnaś tego robić”. Wiecie, o jakich głosach myślę? Wsłuchujecie się w nie czasem? Słyszycie krytyka, który poniża, wyśmiewa, wyzywa? To głos, który kiedyś usłyszeliśmy, głos zakompleksionego męża, znerwicowanej matki, złośliwego nauczyciela. To głos pochodzący z naszego otoczenia, które umniejszało nam, żeby poczuć się lepiej. Niestety wokół nas jest wiele osób niezadowolonych z siebie, które za wszelka cenę chcą ściągać innych w dół, aby poprawić sobie samopoczucie. A my niestety często przejmujemy się tym, co słyszymy i traktujemy to jako pewnik, biczując siebie poprzez powtarzanie usłyszanych słów, które nie mają nic wspólnego z prawdą. To, co kierujemy pod własnym adresem, niszczy nas, podcina skrzydła, odbiera chęć do działania. A to właśnie sposób, w jaki mówimy do siebie, szczególnie w sytuacjach, gdy coś nam nie wyjdzie, gdy spotyka nas porażka, ma wielkie znaczenie dla naszej pewności siebie. Zamiana zwrotów negatywnych na pozytywne, wpływa na naszą wiarę w siebie, poprawia samopoczucie i pozytywne nastawienie zarówno do siebie, jak i do świata. Gdy wewnętrzny krytyk mówi : „Znów ci nie wyszło”, „Nie umiesz”, „Nie nadajesz się”, „Nie jesteś tego warta”, zastanów się, czy nie jest to sygnał ostrzegający, że to właśnie on próbuje przejąć nad Tobą kontrolę. To właśnie wewnętrzny sabotażysta wiecznie szepcze do ucha: „Nie tak zrobiłaś”, „Za wolno”, „Za słabo”, „Za mało”. Jeżeli nie powiemy mu: „Dość!”, jeżeli sami w siebie nie uwierzymy, to również nie uwierzymy w to, że inni mogą nas polubić, pokochać, docenić.

Pamiętajcie, że ważne, by dać sobie prawo do popełniania błędów. W życiu każdego zdarzają się porażki, każdy ma jakieś braki i słabe punkty. Jeżeli ulegniemy krytycznemu głosowi, nasze życie może stać się koszmarem. Spadnie wówczas nasze poczucie wartości, postrzegana rzeczywistość będzie  zniekształcona, a nam będzie brakowało pewności siebie. W wewnętrznych rozmowach ze sobą niezwykle istotne jest, by siebie docenić i pochwalić za to, co robimy dobrze i właściwie. Aby siebie wspierać, uczyć optymizmu i wiary we własne możliwości oraz pokazywać, że błędy nie są przekleństwem, ale błogosławieństwem. Od tego, jakiego głosu będziemy słuchali, będzie zależała nie tylko nasza droga i osiągnięty cel, ale również nasza kondycja psychiczna. Jako osoby dorosłe musimy wiedzieć kim jesteśmy, czego chcemy i z rozwagą kierować naszym życiem, słuchając głosu serca i głosu rozsądku.
 
W wydanej parę dni temu książce „Pewność siebie. Jak być asertywnym, pokonać lęk i sięgnąć po swoje” jej autor - Mateusz Grzesiak - między innymi zwraca naszą uwagę na wewnętrzne głosy, zarówno na głosy sabotażystów, ale i pomocników. „Pomocnicy to pozytywne zasoby wewnętrzne, które wspierają człowieka w osiągnięciu pożądanego celu”. Są nimi m.in. motywujący bohater, który dodaje odwagi, kochająca mama obdarzająca bezwarunkową miłością, wdzięczna babcia dająca radość, zbuntowany indywidualista strzeżący granic, czy racjonalny naukowiec bazujący na faktach. „Znając swoich pomocników, możesz wzywać ich na pomoc, na przykład w razie braku pewności siebie, (…) korzystać z ich zasobów, bo to są twoje myśli – możesz używać ich świadomie, gdy czujesz zagrożenie ze strony <<sabotażystów>>”.*

W swojej nowej książce Mateusz Grzesiak nie tylko pokazuje, czym jest pewność siebie, ale również  jakie ma ona znaczenie na różnych płaszczyznach – w sporcie, w biznesie, w szkole i w relacjach. Dzięki temu możemy przekonać się, jaki ma ona wpływ na naszą samorealizację i wielowymiarowy rozwój.  Autor zwraca również naszą uwagę na czynniki, od których jest ona uzależniona, wymieniając między innymi wpływ kultury, języka, szkoły, rodziny, czasów, w których żyjemy i przeżytych traum. Niewątpliwym walorem książki jest jej część praktyczna, w której znaleźć możemy sporo narzędzi do wykorzystania w codziennej pracy nad sobą. Nie ukrywam, że wiele z nich zabiorę ze sobą, by z nich korzystać nie tylko na gruncie prywatnym, ale i zawodowym.
 
Na zakończenie publikujemy fragment z książki Mateusza Grzesiaka. Zastanówcie się, czy czasem tak nie wygląda Wasze życie i co możecie z tym zrobić.
 
„Powiedzmy, że jedziesz autobusem. Autobus nazywa się <<moje życie>> i siedzą w nim różni pasażerowie: Ty krytyczny, Ty dziecko, Twoi znajomi, Twoi rodzice, Twoje autorytety itd. Kierujesz tym autobusem, zatrzymujesz się na przystankach, ale jedziesz dalej, bo przyświeca Ci cel — Twoje życie i samorealizacja. Nagle pojawia się dialog krytyczny, bezwzględne standardy, który jest Twoim aspiracyjnym ja, i mówi: powinieneś jechać szybciej. I teraz powstaje pytanie: czy oddasz mu kierownicę i tym samym pozwolisz, by jedna część psyche zarządzała całością? Czy może porozmawiasz ze swoim krytykiem i poinformujesz go: dziękuję za sugestię, a teraz usiądź z tyłu, ponieważ ja jestem kierowcą. To ja decyduję, gdzie jadę? Za moment podniesie się z fotela Twoje wewnętrzne dziecko, które się boi, i powie: jedź wolniej. Oddasz mu kierowanie autobusem? Podejdzie do Ciebie Twoja matka z upomnieniem: nie powinieneś jechać tam, powinieneś jechać w kierunku relacji, zatrzymać się tam na przystanku, ponieważ jesteś już w takim wieku, że wypadałoby się ustatkować. Albo wtrąci się ojciec: powinieneś być bardziej zaradny, wiesz? Zatrzymaj się na przystanku pt. „bycie lekarzem”, bo ja byłem lekarzem, dziadek był lekarzem, Ty też się powinieneś tam zatrzymać. Jeśli oddasz kierownicę któremukolwiek z tych ja, pozwolisz im na sobie pasożytować.(…) Chodzi nam o to, by kierownica naszego autobusu zwanego <<moje życie>> znajdowała się nie w rękach dziecka, krytyka, mamusi czy tatusia, a raczej w pewnych rękach zdrowego dorosłego, który jest kierowcą z uprawnieniami i jest świadom tego, kto jedzie razem z nim.”*
 
* Fragmenty pochodzą z książki M. Grzesiaka "Pewność siebie. Jak być asertywnym, pokonać lęk i sięgać po swoje",  Wydawnictwo  Onepress, Sensus, 2020

W przyszłym tygodniu zapraszamy do przeczytania wywiadu, który przeprowadzimy z Panem Mateuszem Grzesiakiem.
​

​12 listopada odbyła się polska premiera pełnej optymizmu książki „CupOfTherapy. Jak dbać o siebie, by być szczęśliwym i dawać szczęście innym” autorstwa fińskich psychoterapeutów. Można ją nazwać poradnikiem, który powstał w oparciu o metodę psychologicznej samopomocy. Książka trafia do rąk polskich czytelników w trudnym dla nas wszystkich czasie pandemii. W czasie, gdy nasze dotychczasowe życie i jego porządek zostaje odwrócone do góry nogami. Gdy tracimy bliskich, zdrowie, pracę, rozrywki, wolność. Wszystko to, co jest dla nas ważne, co daje nam szczęście.
Dzisiaj mamy przyjemność zaprezentować wywiad, który przeprowadziłyśmy z jej autorem Anttim Ervastim.
 
Psychologia przy kawie: „CupOfTherapy” zyskała ogromną popularność na całym świecie – ponad 50 tysięcy sprzedanych egzemplarzy! Czy spodziewaliście się tego? Czy wiecie, gdzie leży źródło jej sukcesu?

Antti Ervasti: Obecnie nasza książka sprzedaje się na całym świecie w nakładzie około 50 tysięcy egzemplarzy, a prawa do publikacji zostały sprzedane ponad 11 krajom. To wszystko jest dla nas bardzo satysfakcjonujące. W związku z tym jesteśmy zaszczyceni, a jednocześnie bardzo wdzięczni za taki odbiór. Zupełnie się tego nie spodziewaliśmy. Myślę, że kluczem do naszego sukcesu jest oparcie wszystkich naszych ilustracji na prawdziwych doświadczeniach życiowych. Kiedy ja i Matti robimy ilustracje i piszemy teksty, kompletnie nie myślimy o aspektach komercyjnych. Chcemy po prostu opowiadać autentyczne historie, aby jak najwięcej osób znalazło w nich inspirację, motywację i pocieszenie. Naszym celem jest, aby wszystkie kwestie związane ze zdrowiem psychicznym były widoczne i nie stronimy od trudnych tematów. Żaden temat nie jest dla nas tematem tabu.

Ppk: Czy Pana zdaniem w Polsce znajdzie ona również wielu odbiorców?
 
AE: Mam taką nadzieję. Dotychczasowa reakcja była pozytywna i motywująca. W związku z tym mamy nadzieję na najlepsze. Jesteśmy bardzo dumni z tej książki i liczymy na to, że znajdzie ona oddźwięk wśród jak największej liczby czytelników.
 
 
Ppk: Myślę, że „CupOfTherapy” dla wielu osób może mieć moc terapeutyczną nie tylko w obecnym czasie pandemii. Czy taki miał być jej cel?

AE: Chcemy, aby wszystkie nasze ilustracje oraz książki były aktualne i uniwersalne. Ta książka nie jest przeznaczona jedynie na czas obecnie trwającego globalnego kryzysu pandemicznego. Ma ona na celu przede wszystkim dostarczenie czytelnikom narzędzi oraz świadomości znalezienia właściwej równowagi pomiędzy pracą a życiem prywatnym, a także zyskanie przez nich lepszej świadomości dotyczącej ich relacji, nawyków życiowych, rezyliencji, inteligencji emocjonalnej i ergonomii poznawczej w ich pracy. Książka ta ma dostarczyć pewnych inspiracji i wzmocnić pozycję pracy zdalnej. Myślę, że ilustracje i przesłania w niej zawarte nigdy nie wyjdą z mody.
 
Ppk: W Waszej książce przeczytałam, że  „Szczęśliwe życie to sprzeczność”, bo niczyje życie nie składa się tylko ze szczęścia. Szczęście według Was „polega na umiejętnym patrzeniu na całą sytuację, na podkreślaniu pozytywnych aspektów.” Czy w swoim życiu kierujecie się taką zasadą? Czy jesteście optymistami?

AE: Staramy się kierować w życiu optymizmem silnie połączonym z realizmem. Uważam, że nikt nie jest szczęśliwy przez 100 % swojego czasu. Jak pokazaliśmy w książce, bycie w równowadze z pozytywnymi zasobami w życiu, a także umiejętność radzenia sobie z trudnymi emocjami i kryzysami życiowymi prowadzi do prawdziwego zadowolenia. Mogę zatem powiedzieć, że mam pozytywne, a zarazem realistyczne podejście do życia.
 
Ppk: Czy Waszym zdaniem optymizmu można się nauczyć?

AE: Tak. Wierzę, że ćwicząc, można się go nauczyć. Zdolność do rozpoznawania i rezonowania z pozytywnymi rzeczami w życiu to inny rodzaj świadomości, której można się nauczyć. Na przykład, jeśli chodzi o mnie, to każdego dnia robię sobie chwilę dla siebie, podczas której koncentruję się i zapisuję kilka rzeczy, za które jestem tego dnia wdzięczny. Staram się nie brać niczego za pewnik i zawsze wyrażam uczucia bliskim mi osobom. Postawy wdzięczności oraz niebrania życia za pewnik również można się nauczyć.
 
Ppk: Przeczytałyśmy w jednej z recenzji, że „CupOfTherapy” to antidotum na zabiegany świat. Czy jako osobom pomagającym zawodowo ludziom, łatwiej było Wam trafić w potrzeby innych?

AE: Tak. Myślę, że jako wykształcony profesjonalista jestem przyzwyczajony do bardziej precyzyjnego dostrzegania potrzeb innych ludzi. Potrafię również pomóc im w znalezieniu ich własnego potencjału i ich zasobów.

​Ppk: Wielu Polaków obecnie traci pracę. Według Was „czasem kryzys kryje w sobie nowe możliwości – kluczowe jest, by je dostrzec i utrzymać optymistyczne spojrzenie.” W książce kierujecie do czytelnika ważne słowa:  „Nie pozwól sobie zgorzknieć ze względu na brak zatrudnienia, nie obwiniaj się też z tego powodu. W takiej sytuacji możesz przeanalizować swoje położenie na nowo, a nawet, być może, przekwalifikować się, wybrać inną ścieżkę.” Co zrobić, by to co nas nie zabiło, wzmocniło nas, a nie sponiewierało? Jaki jest Wasz sposób na to, by z porażek wychodzić z podniesioną głową?

AE: Kryzys taki jak utrata pracy jest głównym czynnikiem stresującym i na każdego wpływa inaczej. Nieustanne bycie osobą pozytywną podczas tego rodzaju kryzysów nie jest ani realne, ani oczekiwane. Utrata pracy wpływa na nasze poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego, finansowego, a być może także fizycznego (jeśli nie jesteśmy wówczas w stanie spłacić czynszu lub kredytu hipotecznego, to teoretycznie jest to równoważne z utratą domu). W związku z tym próba utrzymania poczucia bezpieczeństwa, a także posiadania nadziei jest w takiej sytuacji bardzo ważna. Nawet jeśli obecna rzeczywistość w czasie tak poważnego kryzysu daje do zrozumienia, że nie ma dla nas ucieczki, a towarzyszące nam uczucie strachu i rozpaczy jest bardzo znaczące, nadal istnieje nadzieja na lepszą przyszłość. Takie jest również moje podejście. Kiedyś straciłem pracę i było to dla mnie ogromne rozczarowanie, a także mój kryzys tożsamości. Przeszedłem wówczas przez wszystkie emocje, jakie człowiek w takim czasie zazwyczaj odczuwa (smutek, strach, złość, wstyd, rozpacz), szukałem i otrzymywałam wsparcie od swoich bliskich i z biegiem czasu zaczęła mi towarzyszyć coraz większa nadzieja. I w końcu znalazłem nową pracę oraz nowy zawód. Bardzo ważne jest, aby podczas tego rodzaju kryzysów nie stracić wiary w siebie. Oprócz tego niezwykle istotne jest, aby pamiętać, że nasza wartość nie opiera się na pracy, wynagrodzeniu, statusie zawodowym itp. Nie musimy iść przez życie z nieustannie podniesioną głową. Dopóki jesteśmy aktywni i posuwamy się do przodu, zwiększamy szansę na wyjście z kryzysu.

Ppk: Napisaliście w swojej książce „Słuchaj głosu własnego sumienia i stawiaj granice tam, gdzie uważasz, że powinny przebiegać.” Dlaczego Waszym zdaniem nie umiemy stawać granic? Co powoduje brak naszej asertywności?

AE: Stawianie granic oraz wyrażanie swoich opinii i uczuć jest dla wielu z nas wyzwaniem. Może to wynikać z braku pewności siebie, braku poczucia własnej wartości lub z faktu, że nie nauczono nas tego w okresie dorastania. Możemy obawiać się konfliktu lub pozostawania w ukryciu przez innych, jeśli postawimy swoje granice.  Wyznaczanie ich i mówienie "nie" jest niezwykle istotne, ponieważ chroni to naszą integralność oraz dobre samopoczucie na wiele sposobów. Niewyznaczanie granic na przykład w relacjach (zawodowych czy osobistych) może prowadzić do cynizmu i niezadowolenia. Bycie asertywnym  można ćwiczyć na co dzień w naszych bezpiecznych i bliskich relacjach. Wówczas umiejętność ta może zacząć stopniowo rezonować w naszym życiu zawodowym oraz innych jego dziedzinach.
 
Ppk: „Nawykowa samokrytyka osiąga niekiedy wyolbrzymiony rozmiar, niszcząc przy tym nasze poczucie własnej wartości i  pewność siebie, hamując tym samym nasz rozwój” - to fragment z „CupOfTherapy”. Dlaczego uważacie, że tak wielu z nas nie jest dla samych siebie wsparciem? Co powoduje, że nasz głos wewnętrzny jest surowy. Dlaczego nie okazujemy sami sobie wyrozumiałości i miłości?

AE: To prawda, że bardzo często jesteśmy wobec siebie surowi, a nawet okrutni. Postępujemy w stosunku do siebie tak, jak byśmy nigdy nie postąpili wobec naszych ukochanych, kolegów itp. Często żądamy od siebie doskonałości i nie jesteśmy w stanie osiągnąć tego (niemożliwego) celu, który sami sobie stawiamy. Wyznaczanie zbyt wysokich standardów bardzo często prowadzi do poczucia słabości. Antidotum na to jest współczucie wobec samego siebie, które może być, przynajmniej na początku, dosyć trudne. Jednak podobnie jak w przypadku innych umiejętności emocjonalnych, umiejętności współczucia można się nauczyć. Zamiast krytykować lub szorstko do siebie mówić, możemy dodać do naszego wewnętrznego dialogu miłość do samego siebie. Możemy to przećwiczyć, robiąc sobie każdego dnia chwilę dla siebie, podczas której będziemy siebie chwalić i przebiegać myślami przez pozytywne doświadczenia, które przeżyliśmy podczas tego dnia. Każdy dialog wewnętrzny pełny współczucia wobec samego siebie jest znaczącym krokiem w drodze do nauczenia się bycia z siebie dumnym.

​Ppk: W „CupOfTherapy” przeczytałam, że „Wielu z nas ucieka w pracę i stara się być wiecznie zajętymi, innym pomagają hobby czy imprezowanie, ale w końcu każdy będzie musiał stanąć twarzą w twarz ze swoimi problemami. Każdy problem da się rozwiązać, kiedy przestaniemy go ignorować.” Co zrobić, by to spotkanie z samym sobą nie było takie trudne?

AE: Powinniśmy w każdym dniu tworzyć chwile, podczas których możemy być po prostu z własnymi myślami i uczuciami. Na początku może być to dosyć trudne, ale kiedy zaczniemy się tego uczyć, ta umiejętność stanie się łatwiejsza. Mowa tutaj o świadomym byciu tu i teraz. Istnieje na przykład wiele dobrych aplikacji do medytacji i myślenia, które możemy pobrać na telefon lub inne urządzenie. Dzięki tym aplikacjom lub podcastom możemy zacząć ćwiczyć umiejętności umysłowe, które są kluczem do poznania samego siebie.
 
Ppk: Wśród wielu wartościowych treści, z którymi spotkałam się w Waszej książce, jedno ze zdań było mi szczególnie bliskie „Pokora stanowi o sile”. Pamiętam, że mój Tata bardzo często powtarzał, że  grzechem jest właśnie brak pokory. Czy praca terapeutyczna uczy Was pokory i świadczy o Waszej sile?

AE: Myślę, że tak. Każdego dnia czuję wdzięczność i pokorę w związku z tym, że jestem w stanie wykonywać tę pracę oraz że mogę wspierać i pomagać moim klientom. Myślę, że autentyczna pokora wynika z wdzięczności. Każdego dnia słyszę fascynujące historie o tym, jak moi klienci poradzili sobie w bardzo trudnych sytuacjach. Te historie każdego dnia uświadamiają mi, jak odporny i elastyczny jest ludzki umysł. Są to zawsze doświadczenia uczące pokory.
 
Ppk: „Kiedy twoja łódź miotana jest falami na morzu życia, czasem bywa trudno zachować właściwe proporcje w  patrzeniu na rzeczywistość” – to Wasze słowa. Jakie myślenie w takiej sytuacji jest optymalne? Co jest naprawdę ważne, a na czym nie warto skupiać się w takich chwilach? Jak osoby pomagające innym radzą sobie z  życiowymi sztormami?

AE: Kiedy stajemy w obliczu życiowych burz, bardzo ważne jest, aby się uspokoić, zwiększyć nasze poczucie wewnętrznego (a także zewnętrznego) bezpieczeństwa, a następnie ocenić sytuację. Musimy być w stanie rozpoznać aspekty, na które mamy wpływ, a także rozpoznać to, co jest poza naszą kontrolą. Zazwyczaj nie możemy kontrolować ani wpływać na czynniki zewnętrzne, ale możemy wpływać na własne samopoczucie psychiczne i fizyczne, jak również na inne rzeczy. Nigdy nie powinniśmy koncentrować się i marnować naszej energii na sprawy, na które i tak nie mamy wpływu. Dopiero w sytuacji gdy będziemy w stanie zachować spokój, będziemy mieli jasny ogląd sytuacji. W czasie życiowych burz bardzo często potrzebujemy empatycznego wsparcia i zewnętrznej perspektywy naszej ukochanej osoby. W ten sposób jesteśmy wspierani i również w ten sposób możemy wspierać innych; pomagać im zachować spokój, zapewniać im zewnętrzną perspektywę.
 
Ppk: Dzięki lekturze Waszej książki jako jej czytelniczka przypomniałam sobie, że nawet w trudnych czasach trzeba zadbać o to, co dla nas cenne. Bo przecież, gdy sami jesteśmy szczęśliwi, to i cały świat wokół jest szczęśliwy. Nie można przecież dawać, samemu będąc biednym. Życzę Wam, abyście odnajdywali każdego dnia szczęście. Mamy nadzieję, że będziecie się nim i swoją mądrością oraz doświadczeniem dzielić w kolejnych książkach.

AE: Bardzo dziękuję za poświęcenie czasu na ten wywiad oraz za miłe i motywujące słowa. Kontynuujmy uwidacznianie zdrowia psychicznego.
​