​
Dzisiaj proponujemy wywiad, w którym podzieliłyśmy się naszą  refleksją na temat emocji związanych ze Świętami Bożego Narodzenia.


A dla kogo Święta mogą w ogóle nie być radosne?

Pamiętam opowieść młodej kobiety - mamy, która niedługo przed Świętami Bożego Narodzenia urodziła dziecko z zespołem Downa. Opowiadała, że były to dla niej najsmutniejsze Święta w życiu. Przytłoczona swoimi bolesnymi emocjami musiała zmierzyć się z radosnym, świętującym światem wokół. Taki dysonans – przeżywanie rozpaczy, żalu, smutku wśród ogólnej radości - był dla niej szczególnie trudny. Na każdym kroku reklamy świąteczne, na nich kochające się rodziny, szczęśliwe biegające zdrowe dzieci, wspaniałe wystawy sklepowe, wszyscy ogarnięci szałem zakupów, pochłonięci przygotowywaniem dwunastu tradycyjnych potraw. Mówiła, że czuła się trochę jak w wielkiej bańce mydlanej. Wszystko docierało do niej, ale ona tak naprawdę była gdzie indziej. Więc i takie mogą być Święta.

Jednak osób z takimi problemami i taką sytuacją nie jest dużo, to raczej wyjątek niż reguła.

Wbrew pozorom sporo jest osób wśród nas, dla których Święta mogą być trudne. Wyobraźmy sobie kobietę, żonę, matkę czwórki dzieci, która dowiedziała się, że ma nowotwór i współczesna medycyna nie może jej pomóc, może zaproponować co najwyżej leczenie paliatywne. Inną  kobietę, którą po 24 latach małżeństwa zostawił mąż. Kolejną, której kilka miesięcy wcześniej mąż zginął w wypadku samochodowym i została z małymi dziećmi sama. Wreszcie rodzinę, która walczy o życie ukochanego dziadka z nieoperacyjnym i niespotykanym nowotworem. To nie są wymyślone historie, to osoby z naszego otoczenia, realne, z krwi i kości.

Faktycznie w takich sytuacjach Boże Narodzenie może być ciężkim przeżyciem.

Otóż wiem, że przynajmniej dwie spośród tych osób podjęły świadomą decyzję, że będą przeżywać te Święta radośnie, pomimo wszystko, czy może na przekór wszystkiemu. To różnica w postrzeganiu świata, niektórzy widzą bowiem szklankę do połowy pełną, a nie pustą. Są to osoby, które potrafią w każdym, nawet najtrudniejszym doświadczeniu dostrzec prezent od losu. Co prawda jego cenna zawartość niewidoczna jest z danej perspektywy, ale oni wiedzą albo mocno wierzą w to, że opakowanie nie zawsze świadczy o jego  zawartości. To, co otrzymują od świata, życia, losu, Pana Boga nie przypomina bowiem kolorowego pudełka z okazałą kokardą. Pomimo, iż z ludzką niekiedy niechęcią spoglądają w jego stronę i pozbyliby się tego podarunku w postaci bólu, smutku, tęsknoty, żalu, odosobnienia, czy żałoby, to przyjmują go z wiarą, że ma on jakąś ukrytą wartość. Potrafią spojrzeć na to doświadczenie z innej , szerszej perspektywy, dostrzegając w nim prezent z odroczonym momentem otwarcia. I jak się potem okazuje, to budzące naszą niechęć, parzące niekiedy w dłonie opakowanie ma niezwykłą zawartości. Po miesiącu, dwóch, czasami roku, a niekiedy pięciu latach ludzie ci odkrywają wartość podarunku, który przyniosły tamte bolesne Święta Bożego Narodzenia. Przykładem może być niepełnosprawne dziecko, które staje się drogim skarbem rodziców.

Pozostańmy więc przy tych pozytywnych skojarzeniach. Często z rozczuleniem wspominamy nasze Boże Narodzenia z dzieciństwa. Czy można jakoś stworzyć ich namiastkę teraz, poczuć się tak jak wtedy?

Pytanie tylko, czy dziś jako dorośli już ludzie tak samo ocenilibyśmy te Święta jako takie wspaniałe? Co prawda w okresie  Świąt w większości z nas budzi się nasze wewnętrzne dziecko i przenosimy się w świat magii tamtego beztroskiego okresu, do którego z tęsknota wracamy. Ale te skrypty Świąt naszego dzieciństwa z jednej strony bardzo ważne, niekiedy ciążą i determinują to, co tu i teraz. Szczególnie przejście z jednego wymiaru Świąt spędzanych w domu rodzinnym w nowy wymiar, który dyktuje nasze dojrzałe życie, bywa bolesne.  Jako dzieci mieliśmy inne doświadczenia (a w zasadzie z dzisiejszej perspektywy - ich brak), inne oczekiwania, potrzeby. Dzieci pamiętają inaczej, podobnie jak przedmioty, pomieszczenia wydawały nam się wówczas większe niż były w rzeczywistości. Ale wracając do tych pozytywnych wspomnień, bo temu nie da się zaprzeczyć, te wspomnienia takie są. Tak jak dwa razy nie wchodzi się do tej samej rzeki, tak nie da się tak samo  przeżyć Świąt jak w wieku np. 5 lat. Warto jednak wiedzieć, że najnowsze badania mówią o niezwykłej roli zmysłu węchu w tworzeniu się wspomnień. Myślę, że pośrednio możemy wykorzystać te rezultaty.

Ale w jaki sposób?

Otóż powonienie silnie i podświadomie oddziaływuje na nasz mózg. Jest pierwotnym i prymitywnym zmysłem, który przetrwał na Ziemi miliardy lat.
Obszar naszego mózgu odpowiedzialny za węch - kora gruszkowata - bezpośrednio sąsiaduje z rejonem odpowiadającym za pamięć i emocje. To dlatego nasze wspomnienia są mocno i nierozerwalnie związane z zapachami. Woń przypomina nam o emocjach towarzyszących jakiemuś doświadczeniu. Może przywołać, a nawet odtworzyć te uczucia. Warto wiedzieć, że niektóre zapachy są uważane za przyjemne na całym świecie, np. czekolada, czy wanilia.
Bazując na tej wiedzy myślę sobie, że gdyby więc udało się nam w czasie tych Świąt odtworzyć np. zapach pasztecików do barszczu, które robiła nasza babcia, czy zapach kompotu z suszu – moglibyśmy przywołać nasze uczucia z przeszłości,  byłoby choć trochę jak w dzieciństwie. Oczywiście wymaga to od nas chwili refleksji, zatrzymania się, wsłuchania w siebie. Mózg musi wydobyć w pamięci te wspomnienia. To także sugestia dla zabieganych współczesnych mam – warto, aby trochę tych wspaniałych świątecznych zapachów porozchodziło się w naszych kuchniach, aby nasze dzieci mogły tworzyć swoje wspomnienia wspaniałych i szczęśliwych Świąt Bożego Narodzenia.

Niektórzy, właśnie ci zabiegani, o których wspominacie, zadają sobie często pytanie, czy szaleństwo przedświąteczne ma sens? Czy te dwa dni są warte tylu przygotowań?

To prawda, iż przygotowania do Świąt pochłaniają nas bez reszty. Porządki, zakupy, gotowanie, szukanie prezentów. Ale te dwa dnia mają szczególną wartość. Jest to czas przymusowego wyhamowania, czas, który spędzamy z bliskimi, okazja do tego, by siąść z nimi do stołu, spojrzeć w ich oczy, porozmawiać. Ten świąteczny czas jest bezcenny, szczególnie w obecnej rzeczywistości, w której członkowie rodziny często mijają się w drzwiach. Maria Braun – Gałkowska porównała  Święta do takiego momentu, gdy wychodząc z ciemnego pokoju otwieramy okna i spoglądamy na światło. Pomimo iż trwa to chwilę, na jakiś czas pod naszymi powiekami pozostaje poświata. Taką poświatę pozostawiają po sobie Święta i pomimo iż szybko przemijają, naładowują nas cudownymi emocjami na kolejne tygodnie codziennego życia. Dlatego właśnie warto.
 

[1] zaprzeczanie - fałszowanie obrazu teraźniejszości poprzez nieprzyjmowanie do wiadomości realnych faktów, w celu odsunięcia negatywnych myśli i uczuć, które mogłyby się z tym wiązać. Spostrzeganie rzeczywistości zachodzi z unikaniem uświadomienia sobie jej przykrych aspektów.

[2] wyparcie - usunięcie ze świadomości myśli, uczuć, wspomnień, impulsów, fantazji, pragnień itp., które przywołują bolesne skojarzenia lub w inny sposób zagrażają spójności osobowości danej jednostki 

[3] Badania T.Kasser i K.Sheldon „Journal of Happiness Studies”, 3/2002.

​

​​Jarek nie pracuje. Obstawia zakłady bukmacherskie, trochę pomaga mu finansowo mama. Wynajmuje mieszkanie i gdyby nie wizyty właściciela od czasu do czasu, pewnie panowałby tam okropny bałagan, jak kiedyś w jego pokoju, gdy był nastolatkiem. Książki na ziemi, brudne ubrania, kanapki sprzed tygodnia. Zajęte biurko, półki i dywan. Jak on przechodził, aby usiąść na krześle lub kanapie? To była ekwilibrystyka, do której tylko on był zdolny.

Gdy był mały, cały czas pomagała mu mama – pakowała mu plecak, wkładała tam drugie śniadanie (rano biegła po świeże bułki). Przypominała mu o wszystkich zajęciach, gdy czegoś zapomniał, przynosiła do szkoły, bo nie pracowała. Usprawiedliwiała wszelkie wagary, odrabiała za niego zadania domowe, żeby nie dostał jedynki. Miał same trójki, przechodził ledwie z klasy do klasy. Babcia sprzątając po nim zabawki a potem piorąc, mówiła, że „Jeszcze się w życiu napracuje”. Był przekonany, że adidasy to świetne buty, bo się nie brudzą. Dopiero po jakimś czasie przypadkiem dowiedział się, że babcia wrzucała je co tydzień do pralki i następnego dnia rano znajdował je na miejscu, gdzie je zostawił – czyste.

Jarek to pewnie ekstremalny przypadek, problemy zapewne nasilił jeszcze brak ojca na co dzień. Pracował na zagranicznych kontraktach, gdy wracał, chciał wynagrodzić swoją nieobecność – kupował najdroższe rzeczy, spełniał wszystkie zachcianki Jarka.

Ale dziś nie będziemy zajmować się rolą ojca w wychowaniu dzieci (to oddzielna bardzo ważna kwestia), skupimy się na okresach sensytywnych - okresach szczególnej wrażliwości. Według F.Corominasasą to „fazy w rozwoju dzieci, w których są one szczególnie zdolne do tego, by rozwinąć konkretną funkcję (dotyczącą ciała, umysłu lub woli)”. Fazy te w wychowaniu Jarka kompletnie przeoczono.  Gdy był czas, gdy kształtował się porządek (między 0,5 a 5 rokiem życia) Jarek obsługiwany przez dwie kobiety w domu i nie miał szans się tego nauczyć. W odpowiedzialności (między 7 a 13 rokiem życia) wyręczała go zawsze mama – nie ponosił żadnych negatywnych konsekwencji swojego zachowania. Nie musiał być odpowiedzialny - mama była. Podobnie z pracowitością (kształtuje się między 7 a 13 r.ż) – w domu nie musiał robić nic, w szkole podobnie, drogie prezenty „spadały z nieba”, gdy tata przyjeżdżał i tak Jarkowi już zostało. A dobiegał już trzydziestki. Zaniedbano pewnie jeszcze wiele innych cech. A wiadomo, że "czego Jaś się nie nauczył, tego Jan nie będzie umiał"... Wiele głębokiej prawdy w tym ludowym porzekadle.

Według F. Corominasa do 12 roku życia kończy się uczenie w ramach 80% obszarów rozwoju, a w wieku 20 lat, gdy zaczyna się dorosłość, wszystkie obszary rozwoju wymagają dużo większych nakładów pracy, aby je wypracować. Niektóre, jak np. mowa, poza okresem krytycznym, nigdy nie rozwinie się na takim poziomie jak u osób, które okres ten przechodziły naturalnie (o przypadku Genie -"dzikiego dziecka" z XX wieku pisałyśmy w poście "Wszystko ma swój czas").

​Koncepcję okresów sensytywnych miała również Maria Montessori, nazywała je także „fazami wrażliwymi”. Według niej np. w przypadku porządku nie chodzi jedynie o porządek w otoczeniu (pokoju, domu, klasie), ale również o porządek wykonywania różnych czynności (sekwencje) oraz o porządek w układzie dnia (tzw. rutynę) – pory wstawania, posiłków, kładzenia się spać.
To Maria Montessori zaobserwowała, że jeśli mydło leży obok mydelniczki, to najprawdopodobniej dwulatek, gdy to zauważy odłoży, je na miejsce. Chyba, że ubiegnie go np. babcia. Twierdziła także, że uporządkowane otoczenie we wczesnej fazie życia dziecka jest niezwykle ważne, ponieważ dziecko przechodzi wtedy proces porządkowania swojego umysłu. Okazuje się, więc że zwykłe porządkowanie zabawek przez dziecko ma daleko większy sens, niż to sobie uświadamiamy.

Poniżej prezentujemy wykres przedstawiający okresy sensytywne według F. Coromiasa. Zerknijcie, żeby nie zaniedbać niczego w rozwoju Waszych dzieci.

Grupa dwunastu kobiet. Spotkanie terapeutyczne. Piękne, inteligentne, wykształcone, ale mające problem w relacjach z powodu niskiej samooceny.  Gdy wracają do przeszłości, do lat dzieciństwa i momentów, gdy były karane, pojawiają się emocje. Ania – 31-letnia architekt, mówi o poczuciu wstydu, który czuła, gdy rodzice wymierzali jej kary. Beata – 28-letnia księgowa, ze łzami w oczach wspomina dzieciństwo, pamięta złość na matkę, która karała za wylane mleko, podarte rajstopy… Ksenia – 35-letnia prawniczka,  pamięta poczucie winy, które towarzyszyło jej przez kolejne dni po wymierzonej w domu karze. Dziewczyny wszystkie po kolei mówią o trudnych uczuciach i o poczuciu niesprawiedliwości, które tkwi w ich pamięci pomimo upływu lat. Za co były karane? Beata pamięta o mleku i rajstopkach, natomiast wiele z nich  nie potrafi odnaleźć w pamięci zachowań, za które spotkała je kara. Pozostały tylko te trudne uczucia… Czy w takim razie kary miały sens? Czy przyniosły zamierzony skutek?

Kara czy konstruktywna informacja zwrotna? Czy jest między nimi różnica? Oczywiście, i to zasadnicza. Kary są zazwyczaj wynikiem bezsilności rodziców i ich nieumiejętności wychowawczych. Powodują w dziecku poczucie krzywdy i wiele emocji doprowadzających do zamieszania wewnętrznego. Dziecko karane skupia się nie na zmianie zachowania, ale na tym, co czuje. Czyli rodzice nie uzyskują zamierzonego efektu.

Nie tylko wielu  rodziców wobec swoich dzieci  stosuje niewłaściwe informacje zwrotne. Ile razy pracodawcy, partnerzy używają zwrotów: „Źle zrobiłaś”, „Nie potrafisz”, „Jesteś nieodpowiedzialna”, „Ty nigdy nie robisz nic dobrze”. We wczorajszym poście „Jedenaste : nie krytykuj” pisałyśmy o konsekwencjach krytyki.

W takim razie, jak przekazywać informację, aby przyniosła oczekiwany skutek, by skłaniała do refleksji nad zachowaniem, a nie pozostawiała wewnętrznego zamieszania.

Otóż jedną z wartościowszych  metod jest FUKO.  FUKO, czyli czterostopniowa informacja zwrotna przebiegająca według określonego schematu.

FAKTY,  czyli opis sytuacji, wydarzenia. Ważne, by opierać się na własnych obserwacjach, a nie na opiniach czy interpretacjach i by oddzielić zachowanie niepożądane od osoby. Nie oskarżajmy, nie osądzajmy, mówmy o faktach, czyli np. „Widzę, że nie przyniosłaś na dzisiaj sprawozdania, które miałaś oddać wczoraj.” A nie: „Jesteś nieodpowiedzialna i niesłowna.”

UCZUCIA – przedstawienie uczuć osoby pod wpływem zaobserwowania FAKTU, np. „Jestem rozczarowana faktem, że  nie przyniosłaś sprawozdania na czas.” O swoich uczuciach zawsze mamy prawo mówić.

KONSEKWENCJE – określenie, jakie konsekwencje ma FAKT, gdyż osoba popełniająca błąd może nie zdawać sobie z tego sprawy, np. „W związku z tym, że nie przyniosłaś w umówionym terminie sprawozdania, nie otrzymamy premii w najbliższym tygodniu.”

OCZEKIWANIA, czyli zakończenie rozmowy informacją o tym, czego oczekujemy, np. „Jesteś rozsądną osobą i mam nadzieję, że w przyszłości podobna sytuacja nie będzie miała miejsca.”

Rodzice, partnerzy, przełożeni, współpracownicy mają prawo reagować na zachowanie innych osób. Wszyscy mamy do tego prawo, ale ważne jak to robimy.  Krytyka może spowodować, że do zmiany niepożądanego zachowania nie dojdzie, a jedynie pozostanie zamieszanie wewnętrzne. Natomiast konstruktywna informacja zwrotna taka jak FUKO działa cuda. Spróbujcie, a przekonacie się sami.
​

​W jej oczach widać było niezwykłą siłę, ale jednocześnie kruchość.  Mówiła wolno, ważąc każde słowo.  Miała w sobie niezwykłą klasę. Widziałam, że potrzebuje czasu na to, by oswoić się, by zaufać. Dopiero podczas drugiego spotkania pękła.

„Pamiętaj, że w naszej rodzinie wszystkie kobiety były silne.” Te słowa matka powtarzała przy każdej nadarzającej się okazji.  Basia patrząc na mnie, ze smutkiem opowiadała o swoim dzieciństwie, latach młodości i potem dorosłym życiu. Miała być silna. Nawet wówczas, gdy stłukła kolano i wiedziała, że koleżanki w takiej sytuacji byłyby tulone przez rodziców, ona… nie mogła pozwolić sobie na łzy. Nie jesteś przecież beksą - słyszała. Nie była. Wyrastała zgodnie z życzeniem mamy na twardzielkę, która wstydziła się łez. W zasadzie nie miała się czego wstydzić, bo łkała tylko w poduszkę.

Dzieciństwo spędziła z mamą. Ojciec odszedł jeszcze przed jej urodzeniem. Mama bardzo ciężko pracowała. Była inteligentną, zorganizowaną i twardą kobietą. Wszyscy ją podziwiali. Wymagała od siebie, ale nie tylko od siebie. Robiła wszystko, by Basię ukształtować na swój obraz i podobieństwo. I to się jej udawało. Basia nie wiedziała, że można inaczej żyć. Wpatrzona w mamę dorastała, nie pozwalając sobie na chwile słabości. Wiedziała, że musi zawsze stawać na wysokości zadania.
 
Gdy poznała Marcina, świat na moment zmienił dla niej barwy. Z czarno-białych nabrał innych kolorów. Poznała inny wymiar życia. Wspólne spacery, rozmowy, wyjścia do kina, do kawiarni… Dzisiaj nie wie, czym ją zauroczył. Może przez chwilę poczuła, że przy kimś może pozwolić sobie na bycie po prostu kobietą. Ale nie trwało to długo. Bardzo szybko okazało się, że Marcin pod fasadą kryje zakompleksionego, nieporadnego człowieka. I tu pojawił się problem. Basia miała wewnętrzny przymus, by nie zostawić go w potrzebie. Załatwiła mu pracę, wyprowadziła wiele spraw, które miał zagmatwane. Robiła wszystko, co było w jej mocy, by mu pomóc. Nawet nie wie, czy w pewnym momencie była to już miłość, czy tylko  przywiązanie. Gdy zaproponował małżeństwo, nie chciała go odrzucać, odepchnąć, a może faktycznie kochała.

Sześć lat małżeństwa to czas wychowywania chłopca, którym okazał się Marcin. Nieporadny, niezdecydowany, leniwy.  Ale przy Basi zmieniał się nie do poznania. Gdy w końcu poczuł wiatr w żaglach, gdy nabrał pewności siebie, gdy skorzystał z tego, co mogła mu ofiarować, odszedł. Jak to ładnie określił, coś się między nimi wypaliło, a on odnalazł miłość swojego życia.

Basia kończąc opowieść, zaczęła płakać. Płakała i nie mogła się uspokoić. Pozwoliła sobie na łzy, bo poczuła się bezpiecznie. Coś w niej pękło. Zrozumiała, że łzy nie świadczą o słabości. Dotarło do niej, że nie jest maszyną. Zrozumiała, iż może pozwolić sobie na różne emocje, a płacz jest reakcją organizmu na silne uczucia, które przeżywamy i ma działanie kojące i uspokajające. Zrozumiała, że jako człowiek ma prawo do tego, by nie być w każdym momencie silną kobietą, tylko kobietą wolną, szczęśliwą i spełnioną.
​

Jeżeli przeżywasz trudne chwile, nie możesz poradzić sobie z tłumionymi uczuciami, targają Tobą emocje - pomożemy CI. O ile chcesz skorzystać  z naszej wiedzy i doświadczenia, zapraszamy na porady on line. Wielu osobom pomogłyśmy, pomożemy i Tobie :) Możemy pomóc Ci inaczej patrzeć na świat... bo przecież wszystko zaczyna się w naszej głowie! ​

„Cholela jasna” – dobiegło z pokoju dzieci, gdy Karolkowi lat 4 i pół, który jeszcze dobrze nie wymawiał „r”, nie udało się zbudować wieży z klocków. Mama zszokowana zajrzała przez drzwi i zobaczyła chłopca a przed nim leżącą wielką kupę klocków. Na początku nie bardzo wiedziała, jak ma zareagować. Ponieważ podobne sytuacje zaczęły się powtarzać, zaczęła zwracać synkowi uwagę, upominać, tłumaczyć, że tak nie wolno mówić, że powinien ładnie się odzywać, a brzydkie wyrazy i przekleństwa nie są dobrze odbierane przez innych. Efekty były jednak znikome.

Po kilku dobrych latach od tego zdarzenia rodzice praktycznie nie mogli wejść do pokoju Karola. Panował bałagan nie do opisania. Na dywanie klocki Lego mieszały się z kartkami i pisakami. Leżał szkolny plecak, a obok skarpetki i inne ubrania. Śrubokręt, który pożyczył od taty na zajęcia techniczne, a nawet wczorajsze drugie śniadanie, jakie dostał do szkoły. „Coś nieprawdopodobnego” myślała mama. „Sprzątnij pokój! Ile razy mam Ci to powtarzać! Jak możesz żyć w takim bałaganie!” - tylko że żadne prośby i groźby kierowane do Karola nie działały.

Gdy Karol stał się nastolatkiem, zaczął pyskować ojcu. „Zwracaj się do mnie z szacunkiem! Nie mów tak do mnie!” – mówił w takich sytuacjach ojciec. Zmian jednak wielkich w zachowaniu Karola nie było.

Rodzice są osobami znaczącymi w życiu dziecka i to od nich przejmowane są wzorce zachowania (zarówno dobre, jak i złe), ale nie dlatego, że dziecko uznało te zachowania za moralnie słuszne, tylko dlatego, że mama i tata to pierwszoplanowe osoby znaczące dla dziecka. To także zupełnie instynktowne zachowanie, bo gdy np. do pokoju, w którym jest mama z małym dzieckiem baraszkującym po podłodze, wejdzie ktoś nieznajomy - nieznany dziecku, to spojrzy ono najpierw na swoją mamę, jej reakcję i jej zachowanie wobec obcego i na podstawie reakcji mamy będzie się podobnie zachowywać.

Nie możesz wymagać od dziecka czegoś, czego sam nie robisz! To nigdy nie zadziała. Przekaz „Rób, to co Ci mówię, a nie to, co sam robię!” nigdy nie będzie skuteczny. Ponieważ to, co robimy ma na dzieci o wiele większy wpływ niż to, co mówimy. „Wydaje się, że dzieci instynktownie wiedzą, że czyny więcej mówią o człowieku niż słowa”. *
Jeśli mówisz dziecku, żeby nie paliło papierosów, bo są szkodliwe, a na imprezie widzi Cię palącego, to otrzymuje dużo ważniejszą dla siebie informację. Jeśli oszukujesz w zeznaniach podatkowych, mówisz, że wyjeżdżasz, bo nie chcesz iść na spotkanie, to nie dziw się potem, że sam zostaniesz przez dziecko okłamany. Ale i gdy jesteś otwarty i ufny wobec ludzi, uprzejmy i wspaniałomyślny, to Twoje dziecko otrzyma od Ciebie dobrą lekcję tego, jaką wartość mają relacje z innymi ludźmi.

​We wczesnym okresie życia przejmowanie wzorców przez dziecko odbywa poprzez empatię, naśladowanie, modelowanie i identyfikację. Dzieci przejmują więc nie tylko proste zachowania,  ale też nasze tendencje emocjonalno – motywacyjne, czyli bardziej złożone sposoby przenoszenia doświadczenia, które wpływają na ich pozytywny lub negatywny stosunek do innych ludzi. Musimy więc ciągle uważać na informacje, jakie komunikują nasze własne czyny, a nie nasze słowa. 
Przyjrzyjmy się uważnie naszym dzieciom, ile w nich jest z nas? I czy czasem nie denerwuje Was w nich to, czego najbardziej nie lubicie u siebie?

Gdy idąc wraz z dzieckiem, znajdziemy portfel na ulicy, to od nas zależy, co zrobimy i czego w ten sposób nauczymy naszą pociechę  :-)

Pomyślcie też, czy skutecznym jest szef, który tylko mówi Wam, co powinniście robić, ale sam tego nie robi? Czy ten, który jest dla Was wzorem pracowitości, inteligencji i dotrzymywania słowa?
​